Πώς λέγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι το χόκεϊ;

 

 

Πριν ξεκινήσω, μια δήλωση αποποίησης: τα όσα θα διαβάσετε πιο κάτω δεν θα μπορούσα ποτέ να τα γράψω χωρίς την καθοριστική βοήθεια του φίλου π2, που βρήκε όλα τα στοιχεία που χρειάζονταν έρευνα σε βιβλιοθήκη, αλλά και χωρίς το έναυσμα που μου δόθηκε από την ερώτηση ηλεπιστολογράφου που έκανε με την παρέα του εντυπωσιακή δουλειά (έδωσε, που θα λέγαμε στο ποδόσφαιρο ή στο μπάσκετ, την ασίστ, ή επί το ελληνικότερο «πάρε βάλε»). Προεισαγωγικά, να πω ότι όταν λέω «χόκεϊ» στο άρθρο αυτό, εννοώ το «χόκεϊ επί χόρτου».

Όλα ξεκίνησαν από ένα παιχνίδι τρίβιαλ, στο οποίο έπαιζε μια παρέα «άθεων μαλλιαρών» (οι ίδιοι το λένε). Τους έβαλαν την ερώτηση «Πώς λέγεται στα αρχαία ελληνικά το χόκει επι χόρτου;» Παρ’ ό,τι είχαν και γλωσσολόγο στην παρέα, δεν το βρήκαν. Η «σωστή» απάντηση ήταν: «κερητίζειν» το άθλημα, «κερητίζοντες» οι παίχτες. Επειδή οι ηλεπιστολογράφοι μου είναι δύσπιστοι τύποι, και καλά κάνουν άλλωστε, έψαξαν στο Λίντελ Σκοτ και δεν βρήκαν αυτή τη λέξη, οπότε τούς μπήκαν ψύλλοι στ’ αυτιά. Ωστόσο, και στη Βικιπαίδεια υπάρχει αναφορά στο «κερητίζειν», αλλά και στον ιστότοπο της Ελληνικής Ομοσπονδίας Χόκεϊ υπάρχει το ανάγλυφο που βλέπετε στην εικόνα, ενώ δίνονται αρκετές πληροφορίες για τον πρόγονο του χόκεϊ στην αρχαία Ελλάδα, μεταξύ άλλων και η αρχαία φράση «Το κερητίζειν εστί μετά τέρψεως αθλεύειν», από το οποίο συνάγεται ότι:

Η παραπάνω περιγραφή του αθλήματος φανερώνει ότι ήταν ιδιαίτερα αγαπητό και διασκέδαζε πολύ κόσμο. Μάλιστα, στον Πλούταρχο αναφέρεται ότι σε ένα σφαιριστήριο στην Αθήνα υπήρχε ένα άγαλμα του ρήτορα Ισοκράτη στο οποίο εμφανιζόταν να παίζει μπάλα με κυρτωμένο ξύλο.




Οι επιστολογράφοι μου βρήκαν και δημοσίευμα της… έγκυρης Απογευματινής στο οποίο, με την ευκαιρία των τελικών του πρωταθλήματος χόκεϊ, διαβάζουμε ότι: Η είσοδος για τους θεατές είναι δωρεάν και στους δύο αγώνες και αποτελεί μοναδική ευκαιρία, για όσους το επιθυμούν, να ανακαλύψουν ένα άθλημα που παραμένει σχετικά άγνωστο στη χώρα μας, παρότι ο πρόγονός του (το κερητίζειν) παιζόταν στην αρχαία Αθήνα ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ.! Όσοι προσέλθουν θα μπορέσουν να διαπιστώσουν ιδιοίς όμμασιν ότι (όπως έλεγαν οι αρχαίοι) το «κερητίζειν εστί μετά τέρψεως αθλεύειν».

Οι «άθεοι και μαλλιαροί» ηλεπιστολογράφοι μου βρήκαν επίσης ότι το ρήμα «κερητίζω» υπάρχει μόνο στο έργο Βίοι των δέκα ρητόρων του ψευδο-Πλουτάρχου, όπου, μιλώντας για τον Ισοκράτη, γράφεται ότι υπάρχει ένα χάλκινο άγαλμά του στη σφαιρίστρα των Αρρηφορίων που τον παριστάνει να «κερητίζει». Όμως, οι περισσότεροι φιλόλογοι διορθώνουν το χειρόγραφο σε «κελητίζει» (που σημαίνει «ιππεύει», κέλης είναι το άλογο της ιππασίας). Και το TLG έχει δεχτεί τη διόρθωση. Λέει ο (ψευδο)Πλούταρχος: λέγεται δὲ καὶ κελητίσαι ἔτι παῖς ὤν· ἀνάκειται γὰρ ἐν ἀκροπόλει χαλκοῦς ἐν τῇ σφαιρίστρᾳ τῶν Ἀρρηφόρων κελητίζων ἔτι παῖς ὤν͵ ὡς εἶπόν τινες.


Εδώ ίσως έχετε άγνωστες λέξεις. Τα Αρρηφόρια ήταν μια γιορτή των Αθηναίων προς τιμή της Αθηνάς. Τέσσερα κορίτσια ηλικίας 7-11 ετών, από καλές οικογένειες, ήταν οι Αρρηφόρες. Διέμεναν σε ένα μικρό οίκημα στην Ακρόπολη, το Αρρηφόριο, και έπλεκαν το πέπλο της θεάς, που δύο από αυτές το μετέφεραν κατά την τελετή, ενώ άλλες δύο μετέφεραν κάποια (μυστικά) ιερά σκεύη. Δείτε εδώ τη Βικιπαίδεια ή εδώ μια αγγλική πηγή

Όμως η παρέα των «άθεων μαλλιαρών» δεν σταμάτησε εκεί. Έψαξε επίσης, μέσω google books, και βρήκε το βιβλίο Athletics in the Ancient World του E. Norman Gardiner, όπου επίσης δηλώνεται ότι το κερητίζειν είναι ο πρόγονος του χόκεϊ και δίνεται σαν πηγή ένα άρθρο του αρχαιολόγου Γεώργιου Οικονόμου στο Αρχαιολογικό Δελτίο περί το 1920. Ο Οικονόμος γράφει το άρθρο του λίγο αργότερα από τότε που βρέθηκαν, τον Φεβρουάριο του 1922, στο οικόπεδο Πουλοπούλου, τέσσερα βάθρα αγαλμάτων, σε ένα από τα οποία υπάρχει το ανάγλυφο της εικόνας με τους εφήβους που παίζουν «χόκεϊ». Ο Οικονόμος, με το επιχείρημα ότι στη σφαιρίστρα των Αρρηφορίων δεν είναι λογικό να υπάρχουν αγάλματα ιππέων, απορρίπτει τη διόρθωση «κελητίζει» και προτείνει να διατηρηθεί το «κερητίζει». Και κάνοντας ένα αρκετά τολμηρό κατά τη γνώμη μου λογικό άλμα, υποστηρίζει ότι το άθλημα του αναγλύφου είναι το «κερητίζειν» του Ισοκράτη.

Και με ρωτούν οι επιστολογράφοι μου: Το ερώτημα τελικά δεν είναι αν υπήρχε άθλημα στην αρχαιότητα που έμοιαζε με hockey, αλλά σε ποιό βαθμό δικαιολογείται να το αποκαλούμε σήμερα “κερητίζειν”. Θα προσπαθήσω να απαντήσω, φυσικά με την πολύτιμη βοήθεια του αγαπητού π2.

Το βέβαιο είναι ότι οι αρχαίοι έπαιζαν παιχνίδια με μπάλα (συχνά ήταν από κύστη γουρουνιού). Εξίσου βέβαιο είναι το ανάγλυφο που βλέπουμε στην εικόνα. Οι περισσότεροι που ασχολούνται με τα αρχαία αθλήματα, έχουν δεχτεί τη θεωρία του Οικονόμου, ότι δηλαδή το «κερητίζω» είναι το άθλημα που βλέπουμε στο ανάγλυφο. Βέβαια, κάποιοι παρατηρούν πως οι παίκτες που παριστάνονται αριστερά και δεξιά δεν είναι συμπαίκτες των δύο που παριστάνονται στο κέντρο, αλλά απλώς περιμένουν τη σειρά τους να παίξουν, δηλαδή το άθλημα δεν είναι ομαδικό αλλά ατομικό. Ο π2 βρήκε ότι σε ένα πρόσφατο έργο (Ν. B. Crowther, Sport in Ancient Times, Westport 2007, σελ. 155), διατυπώνεται η υπόθεση ότι το παιχνίδι που παριστάνεται στο ανάγλυφο ίσως είναι παρόμοιο με το μεσαιωνικό παιχνίδι που είναι γνωστό ως la soule. Με όλο το σεβασμό προς τους μελετητές, ο π2 κι εγώ πιστεύουμε ότι βιάστηκαν να υιοθετήσουν την εκδοχή του Οικονόμου, η οποία φαίνεται να κάνει ένα όχι ευκαταφρόνητο λογικό άλμα.

Λέω ότι κάνει λογικό άλμα διότι ακόμα κι αν δεχτούμε τη διόρθωση (δείτε και παρακάτω), ακόμα κι αν δεχτούμε πως το άγαλμα παρουσίαζε τον Ισοκράτη να παίζει μπάλα, τίποτε δεν μας λέει ότι έπαιζε το παιχνίδι με τα κυρτά μπαστούνια. Και αν διαβάσετε όλο το άρθρο (βλ. παρακάτω) θα δείτε ότι δεν φοβόταν τα άλματα: με βάση αυτές τις ισχνές ενδείξεις, όχι μόνο βαφτίζει το παιχνίδι «κερητίζειν» αλλά και αναρωτιέται μήπως πρέπει να διορθωθούν κάποια celetizontes στον Πλίνιο σε ceretizontes!

Το πρόβλημα των χειρογράφων
Φαίνεται ότι υπήρχε αρχαία λέξη, ρήμα, «κερητίζειν» αν και δεν είναι βέβαιο. Δεν είναι βέβαιο διότι απαντά όλες κι όλες τρεις φορές στην αρχαία γραμματεία, και τις τρεις αμφισβητούμενες. Συγκεκριμένα, τη βρίσκουμε δυο φορές στον ψευδοΠλούταρχο (βλ. παραπάνω), όπου στους καλύτερους κώδικες υπάρχει το «κερητίζειν» που όμως οι περισσότεροι φιλόλογοι το διορθώνουν σε «κελητίζειν».

Τη βρίσκουμε ακόμα και στον Ησύχιο, που έχει λήμμα «κερητίζει: βαλλίζει». Οι δύο βασικές εκδόσεις του Ησυχίου είναι του Schmidt (19ος αι.) και του Kurt Latte (1953 και 1966, πρόλαβε να φτάσει ως το Ο). Μόνο αυτοί οι δύο, νομίζω, έχουν δουλέψει στον Μαρκιανό κώδικα, το μοναδικό χειρόγραφο του Ησυχίου. Ο Schmidt έχει: «κερητίζει· βασανίζει», με σημείωση ότι το κερητίζει μπορεί να είναι λάθος αντί για «πειρητίζει» (προσπαθώ, επιχειρώ). Ο Latte έχει «κερητίζει· βαλλίζει», με παραπομπή στο άρθρο του Οικονόμου και σ’ ένα άρθρο του Φιλαδελφέως που αναπαράγει την άποψη του Οικονόμου, αλλά και με σημείωση ότι ο Μαρκιανός κώδικας έχει «βασανίζει». Δηλαδή, η ερμηνεία «βαλλίζει» του Latte οφείλεται στη θεωρία του Οικονόμου και δεν είναι ανεξάρτητη από αυτήν. Επιπλέον, το «βαλλίζω» θα πει κυρίως «χορεύω» -από εκεί βγήκε, κατά την επικρατούσα ετυμολογία, η λατινική λέξη που έδωσε τελικά το μπαλέτο. Συμπέρασμα: το λήμμα του Ησυχίου «κερητίζει» δεν ξέρουμε με βεβαιότητα τι σημαίνει, αλλά ακόμα κι αν είναι σωστό το «βαλλίζει» δεν συνεπάγεται ότι σημαίνει παιχνίδι με μπάλα. Πολύ περισσότερο, αν είναι σωστό το «βασανίζει», που αυτό έχει ο κώδικας.

Έπαιζαν μπάλα οι Αρρηφόρες;
Πάμε τώρα στη σαγηνευτική υπόθεση του Οικονόμου, που την έχουν δεχτεί οι περισσότεροι μελετητές του αθλητισμού στην αρχαιότητα, ότι επειδή το άγαλμα του Ισοκράτη βρισκόταν στη «σφαιρίστρα» των Αρρηφορίων, παναπεί ότι έπαιζε ένα παιχνίδι με μπάλα το οποίο υποθέτει ο Οικονόμος πως ήταν το παρουσιαζόμενο στο ανάγλυφο.

Εδώ έχουμε να αντιτάξουμε τις εξής ενστάσεις. Πρώτον, η λέξη «σφαιρίστρα» είναι άπαξ λεγόμενο, δηλαδή δεν απαντά πουθενά αλλού στην ελληνική γραμματεία, γι’ αυτό και ορισμένοι εκδότες του Ψευδοπλουτάρχου δεν τη δέχονται και ψάχνουν για διόρθωση (π.χ. εις αριστερά, λέει ένας). Στις παλαίστρες υπήρχε ειδική αίθουσα για τα παιχνίδια με μπάλα, αλλά αυτή λεγόταν σφαιριστήριον. Ας δεχτούμε όμως ότι καλώς έχει η σφαιρίστρα.

Τα κείμενα που έχουμε για τις Αρρηφόρες δεν είναι πολλά. Η υπόθεση του Οικονόμου ότι στην τειχισμένη αυλή του Αρρηφορίου τα κοριτσάκια που ύφαιναν τον πέπλο της Αθηνάς έπαιζαν μπάλα βασίζεται στην αμφισβητούμενη λέξη «σφαιρίστρα» και δεν επιβεβαιώνεται από αλλού. Έπειτα, η τοιχισμένη αυλή του Αρρηφορίου δεν είναι και πολύ μεγάλη, 4 μέτρα μήκος έχει (δείτε εικόνα της αναπαράστασης). Δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε ότι τα κοριτσάκια θα έπαιζαν ένα καθαρά αγορίστικο, σκληρό άθλημα όπως το «χόκεϊ». Ούτε και είναι πολύ ταιριαστός διάκοσμος το άγαλμα ενός αγοριού που παίζει μπάλα. Να πω επίσης ότι ο Οικονόμος δέχεται ότι το άθλημα ήταν σκληρό (διότι έχει υπόψη του ότι ο Ησύχιος γράφει ‘κερητίζει = βασανίζει’). Μα τότε, δεν θα παιζόταν από κορίτσια.

Παρεμπιπτόντως, το Αρρηφόριο σήμερα είναι καταχωσμένο, σκεπασμένο με ειδικό τρόπο με χώμα, για να μην καταστραφούν τα εξαιρετικά εύθρυπτα υλικά του. Η μυστική δίοδος από την οποία κατέβαιναν οι Αρρηφόρες στην πόλη είναι η δίοδος την οποία χρησιμοποίησαν ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας για να κατεβούν με τη ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη (είχαν διαβάσει και ήξεραν την ύπαρξή της).

Ωστόσο, αυτά τα λέμε ο π2 κι εγώ. Ξαναλέω πως οι περισσότεροι μελετητές του αρχαίου αθλητισμού δέχονται τη θεωρία του Οικονόμου ότι το κερητίζειν δηλώνει το παιχνίδι που μοιάζει με χόκεϊ. Για να μη μου πείτε ότι παρουσίασα μεροληπτικά τις απόψεις του Οικονόμου, ανέβασα εδώ το άρθρο του, όποιος θέλει το διαβάζει: Σελίδα 1, Σελίδα 2, Σελίδα 3, Σελίδα 4.

Μετά τέρψεως, τι;

Προχωράμε. Όπως θα έχετε καταλάβει, η φράση την οποία προβάλλει η Ελληνική Ομοσπονδία χόκεϊ «Το κερητίζειν εστί μετά τέρψεως αθλεύειν», δεν υπάρχει πουθενά στη γραμματεία. Οι επιστολογράφοι μου και με το δίκιο τους παρατηρούν εύστοχα ότι δεν αρκεί να αποδίδεις αόριστα τη φράση «στη συλλογική υπέρ-οντότητα που είναι γνωστή στους Νεο-έλληνες ως “Οι Αρχαίοι” (μια παραπομπή ζητάμε δηλαδή, τόσο πολύ είναι;)».

Η φράση δεν υπάρχει πουθενά, ξαναλέω, ούτε στο άρθρο του Οικονόμου. Μια πιθανότητα που υπάρχει είναι να τη σκάρωσε κάποιος ευφάνταστος αρχαιομαθής, ο οποίος διάβασε το έργο του Γαληνού «Περί του δια της μικράς σφαίρας γυμνασίου», που είναι αφιερωμένο στα παιχνίδια με μπάλα (ο Γαληνός δεν ήταν μόνο γιατρός, έγραψε για πάρα πολλά πράγματα), όπου πράγματι απαντά η φράση «μετά τέρψεως» (τοῦτο μὲν δὴ κοινὸν ἁπάντων γυμνασίων τῶν μετὰ τέρψεως͵ ἄλλα δ΄ ἐξαίρετα τῶν διὰ τῆς σμικρᾶς σφαίρας͵ ἃ ἐγὼ νῦν ἐξηγήσομαι).

Η φράση λοιπόν αποτελεί κατασκευή, εκτός αν η Ελληνική Ομοσπονδία Χόκεϊ μάς κάνει τη χάρη να μας υποδείξει, πολύ απλά, την πηγή απ’ όπου τη βρήκε. Αυτά τα πράγματα είναι κουκιά μετρημένα. Ή η πηγή υπάρχει σε σύγγραμμα αρχαίο, οπότε εγώ θα φάω το καπέλο μου χωρίς αλάτι, ή δεν υπάρχει, οπότε η Ομοσπονδία θα πρέπει να διορθώσει την ιστοσελίδα της και να ζητήσει συγνώμη για την παραπληροφόρηση.

Συμπέρασμα

Συμπέρασμα;

– Ναι, οι αρχαίοι έπαιζαν παιχνίδια με μπάλα

– Μάλλον υπάρχει λέξη «κερητίζω» αλλά δεν ξέρουμε τι σημαίνει.

– Υπάρχει πιθανότητα το «κερητίζω» να σημαίνει παιχνίδι με μπάλα.

– Ο αρχαιολόγος Γ. Οικονόμος υπέθεσε ότι αυτό το παιχνίδι με μπάλα είναι το παιχνίδι που παρουσιάζεται στο ανάγλυφο της εικόνας που είδαμε στην αρχή του άρθρου. Θα μπορούσε να είναι οποιοδήποτε άλλο, π.χ. ένα είδος τένις ή ράγκμπι.

– Ωστόσο, την εικασία του τη δέχονται οι περισσότεροι μελετητές του αρχαίου αθλητισμού, όσο κι αν αυτό κατά τη γνώμη μου είναι βεβιασμένο.

– Σε κάθε περίπτωση, η φράση «κερητίζειν εστί το μετά τέρψεως αθλεύειν» είναι κατασκευή.

Είδατε πόσος κόπος χρειάζεται για να «ξεμάθεις» μερικά πράγματα; Πολύ πιο βολική είναι η κατασκευή μύθων.

https://sarantakos.wordpress.com/2010/03/29/keretizein/